22 એપ્રિલે પહલગામમાં થયેલ આતંકી હુમલા (Pahalgam Terrorist Attack) બાદ ભારતે પાકિસ્તાન (Pakistan) વિરુદ્ધ કડક પગલાં લીધાં હતાં. જેમાં સિંધુ જળ સંધિ રદ્દ કરવાથી લઈને પાકિસ્તાનીઓ માટે વિઝા પર રોક સહિતની બાબતોનો સમાવેશ થાય છે. આ પગલાંના જવાબમાં પાકિસ્તાને પણ તંગડી ઊંચી રાખી વર્ષ 1972માં થયેલો શિમલા કરાર (Shimla Agreement) રદ કરીને ફાંકા ફોજદારી શરૂ કરી છે.

શિમલા કરાર જેને ‘સિમલા સંધિ’ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, એ ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચે 2 જુલાઈ, 1972ના રોજ હિમાચલ પ્રદેશના શિમલામાં થયેલો એક શાંતિ કરાર છે. આ કરાર 1971ના એ ભારત-પાકિસ્તાન યુદ્ધના પરિણામે થયો હતો, જેના ફળસ્વરૂપે પૂર્વ પાકિસ્તાન (હવે બાંગ્લાદેશ) પાકિસ્તાનથી અલગ થઈને સ્વતંત્ર રાષ્ટ્ર બન્યું. આ કરાર પર ભારતનાં તત્કાલીન વડાંપ્રધાન ઈન્દિરા ગાંધી અને પાકિસ્તાનના તત્કાલીન રાષ્ટ્રપતિ ઝુલ્ફિકાર અલી ભુટ્ટોએ હસ્તાક્ષર કર્યા હતા.

શિમલા કરારનો મુખ્ય ઉદ્દેશ બંને દેશો વચ્ચે શાંતિ સ્થાપવા, દ્વિપક્ષીય વાટાઘાટો દ્વારા વિવાદોનું નિરાકરણ કરવું અને ભવિષ્યના સંબંધો માટે માર્ગદર્શક સિદ્ધાંતો નક્કી કરવાનો હતો. આ કરારના પરિણામસ્વરૂપ જમ્મુ-કાશ્મીરમાં નિયંત્રણ રેખા (Line of Control – LoC) અસ્તિત્વમાં આવી, જેણે અગાઉની સીઝફાયર લાઇનનું સ્થાન લીધું.

શિમલા કરારનો ઇતિહાસ

શિમલા કરારનો ઇતિહાસ 1971ના ભારત-પાકિસ્તાન યુદ્ધ સાથે ગાઢ રીતે જોડાયેલો છે. 1971માં પૂર્વ પાકિસ્તાનમાં (હવે બાંગ્લાદેશ) પાકિસ્તાની સૈન્ય દ્વારા બંગાળી નાગરિકો પર અત્યાચાર અને નરસંહારની ઘટનાઓ બની. આના કારણે લાખો શરણાર્થીઓ ભારતમાં આવ્યા, જેનાથી ભારત પર આર્થિક અને સામાજિક દબાણ વધ્યું. બંગાળી મુક્તિ બહિનીને (મુક્તિવાહિની) ભારતે સમર્થન આપ્યું, જેણે પૂર્વ પાકિસ્તાનમાં સ્વતંત્રતા માટે લડત શરૂ કરી.

ડિસેમ્બર 1971માં પાકિસ્તાને પશ્ચિમી મોરચે ભારત પર હુમલો કર્યો, જેના જવાબમાં ભારતે પૂર્વ અને પશ્ચિમ બંને મોરચે સૈન્ય કાર્યવાહી શરૂ કરી. આ યુદ્ધમાં ભારતની નિર્ણાયક જીત થઈ અને 16 ડિસેમ્બર 1971ના રોજ પાકિસ્તાને ઢાકામાં આત્મસમર્પણ કર્યું. આ યુદ્ધના પરિણામે બાંગ્લાદેશનો જન્મ થયો અને લગભગ 93,000 પાકિસ્તાની સૈનિકો ભારતના યુદ્ધબંદી તરીકે બંદી બન્યા.

યુદ્ધ પછીની પરિસ્થિતિ

યુદ્ધ પછી બંને દેશો વચ્ચે ભારે તણાવ હતો. ભારતે પાકિસ્તાનના મોટા ભાગના કબજે કરેલા વિસ્તારો પર નિયંત્રણ મેળવ્યું હતું, અને યુદ્ધબંદીઓનો મુદ્દો પણ મહત્વનો હતો. આંતરરાષ્ટ્રીય દબાણ હેઠળ, ખાસ કરીને અમેરિકા અને સોવિયેત યુનિયનના દબાણે, પાકિસ્તાન વાટાઘાટો માટે આવ્યું. આ વાટાઘાટોનું કેન્દ્ર શિમલા બન્યું, જ્યાં 28 જૂનથી 2 જુલાઈ, 1972 દરમિયાન ઈન્દિરા ગાંધી અને ઝુલ્ફિકાર અલી ભુટ્ટો વચ્ચે ચર્ચાઓ થઈ.

શિમલા કરાર કેવી રીતે અસ્તિત્વમાં આવ્યો?

શિમલા કરારની રચના એક જટિલ રાજદ્વારી પ્રક્રિયા હતી, જે વિવિધ તબક્કાઓમાં થઈ.

વાટાઘાટોની શરૂઆત: યુદ્ધ પછી ભારત પાસે રાજદ્વારી લાભ હતો, કારણ કે તેણે પાકિસ્તાનના મોટા વિસ્તારો પર કબજો કર્યો હતો અને યુદ્ધબંદીઓની સંખ્યા પણ નોંધપાત્ર હતી. ઝુલ્ફિકાર અલી ભુટ્ટો 28 જૂન 1972ના રોજ શિમલા પહોંચ્યા. તેમનો મુખ્ય ઉદ્દેશ યુદ્ધબંદીઓને મુક્ત કરાવવાનો અને શાંતિ સ્થાપવાનો હતો, જ્યારે ભારત લાંબા ગાળાની શાંતિ અને સ્થિરતા માટે નક્કર કરાર ઇચ્છતું હતું.

ચર્ચાઓ અને મતભેદો: વાટાઘાટો દરમિયાન ઘણા મુદ્દાઓ પર મતભેદો હતા, ખાસ કરીને જમ્મુ-કાશ્મીરની સરહદો અને કબજે કરેલા વિસ્તારોની પરત કરવાને લઈને. ભારતે કાશ્મીર મુદ્દાને દ્વિપક્ષીય રાખવાનો આગ્રહ રાખ્યો, જ્યારે પાકિસ્તાને તેને આંતરરાષ્ટ્રીય મંચો પર લઈ જવાનો પ્રયાસ કર્યો. ઘણી ચર્ચાઓ બાદ, બંને નેતાઓએ મધ્યમાર્ગ અપનાવ્યો. જેમાં ભારતે મોટાભાગના કબજે કરેલા વિસ્તારો પરત કરવાની સંમતિ આપી, પરંતુ કેટલાક વ્યૂહાત્મક વિસ્તારો પોતાની પાસે રાખ્યા.

કરારની સહી: 2-3 જુલાઈ, 1972ની રાત્રે, લાંબી ચર્ચાઓ બાદ શિમલા કરાર પર હસ્તાક્ષર થયા. આ કરારે શાંતિનો માર્ગ મોકળો કર્યો. પાકિસ્તાને યુદ્ધબંદીઓની મુક્તિની ખાતરી મેળવી, જ્યારે ભારતે દ્વિપક્ષીય વાટાઘાટો અને LoCની માન્યતા સુનિશ્ચિત કરી.

સુચેતગઢ કરાર: શિમલા કરાર પછી ડિસેમ્બર 1972માં સુચેતગઢ કરાર હેઠળ LoCનું ચોક્કસ રેખાંકન કરવામાં આવ્યું. આના માટે બંને દેશોના સૈન્ય અધિકારીઓએ નકશા પર નિયંત્રણ રેખાને નક્કી કરી.

શિમલા કરારના મુખ્ય મુદ્દાઓ

• બંને દેશો શાંતિપૂર્ણ સહઅસ્તિત્વના પાંચ સિદ્ધાંતોને (Panchsheel) અનુસરશે.
• વિવાદોનું નિરાકરણ દ્વિપક્ષીય વાટાઘાટો દ્વારા થશે, અને તૃતીય પક્ષની મધ્યસ્થી ટાળવામાં આવશે.
• LoCનો આદર કરવામાં આવશે, અને તેને બદલવા માટે એકપક્ષીય પગલાં નહીં લેવાય.
• બંને દેશો એકબીજાની અખંડિતતા અને સાર્વભૌમત્વનું સન્માન કરશે.
• યુદ્ધબંદીઓની મુક્તિ અને કબજે કરેલા વિસ્તારોની પરત કરવાની પ્રક્રિયા શરૂ કરવામાં આવશે.
• દ્વિપક્ષીય સંબંધોના સામાન્યીકરણ માટે પગલાં લેવામાં આવશે, જેમ કે રાજદ્વારી મિશન, વેપાર અને સંચારની પુનઃસ્થાપના.

24 એપ્રિલ 2025ના રોજ પાકિસ્તાને શિમલા કરાર રદ્દ કરવાની જાહેરાત કરી. પાકિસ્તાનનું આ પગલું એક ઉશ્કેરણીજનક અને પોતાના માટે જે એક જોખમી નિર્ણય તરીકે જોવામાં આવી રહ્યું છે. આ કરારે બંને દેશોને શાંતિનો માર્ગ અપનાવવા અને આંતરરાષ્ટ્રીય મધ્યસ્થીને ટાળવા માટે એક મજબૂત રાજદ્વારી માળખું પૂરું પાડ્યું હતું. કરાર સસ્પેન્ડ કરવાના પાકિસ્તાનના નિર્ણય બાદ આ બધાનું હવે કોઈ ઔચિત્ય રહેતું નથી, જેની પાકિસ્તાન પર જ લાંબા ગાળે નકારાત્મક અસરો પડી શકે છે.

કેવાં થશે પરિવર્તન

શિમલા કરારે ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચેના વિવાદો, ખાસ કરીને કાશ્મીર મુદ્દાને, દ્વિપક્ષીય વાટાઘાટો દ્વારા ઉકેલવાનો માર્ગ આપ્યો હતો. આ કરારનું સસ્પેન્શન દ્વિપક્ષીય સંવાદના માળખાને તોડી નાખે છે, જેનાથી બંને દેશો વચ્ચે સીધી વાતચીત લગભગ અશક્ય બની જશે. આ કરારે 1971ની સીઝફાયર લાઇનને નિયંત્રણ રેખા (LoC) તરીકે સ્થાપિત કરી હતી, જેને બંને દેશોએ એકપક્ષીય રીતે બદલવાની મનાઈ હતી. આ કરારનું સસ્પેન્શન LoCની માન્યતા પર પ્રશ્ન ઉભા કરે છે. એક રીતે પાકિસ્તાને પોતે જ LoCની માન્યતા રદ કરી દીધી છે. કાલે ઉઠીને ભારત LoC પાર કરીને પાકિસ્તાની સેનાનો સફાયો કરી આવે તોપણ પાકિસ્તાન કંઈ બોલી શકે એમ નથી.

શિમલા કરારે કાશ્મીર મુદ્દાને દ્વિપક્ષીય રાખ્યો હતો, જેના કારણે ભારતે તૃતીય પક્ષની મધ્યસ્થીનો (જેમ કે UN) સફળતાપૂર્વક વિરોધ કર્યો હતો. આ કરારનું સસ્પેન્શન પાકિસ્તાનને આ મુદ્દાને આંતરરાષ્ટ્રીય મંચો પર લઈ જવાની તક તો આપશે, પણ તેનો ભારત પર કોઈ ફેર પડે તેમ નથી. આ કરારે બંને દેશોને શાંતિપૂર્ણ માર્ગો અપનાવવા અને સૈન્ય સંઘર્ષ ટાળવા પ્રોત્સાહિત કર્યા હતા. તેના સસ્પેન્શનથી બંને દેશો વચ્ચે સૈન્ય તણાવ અને નાના-મોટા સંઘર્ષોનું જોખમ વધે છે.

પાકિસ્તાન પર અસરો

આંતરરાષ્ટ્રીય વિશ્વસનીયતાનું નુકસાન:

શિમલા કરાર એક આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે માન્ય સંધિ છે, જેનો આદર અમેરિકા, યુરોપ અને અન્ય મોટા દેશો દ્વારા કરવામાં આવે છે. આ કરારને સસ્પેન્ડ કરવાથી પાકિસ્તાનની રાજદ્વારી વિશ્વસનીયતા પર અસર પડશે, ખાસ કરીને જ્યારે તે પહેલેથી જ આર્થિક અને રાજનૈતિક રીતે નબળી સ્થિતિમાં છે.

નિયંત્રણ રેખા (LoC) પર વધતો તણાવ:

શિમલા કરારે LoCને એક માન્ય ડિ-ફેક્ટો સરહદ તરીકે સ્થાપિત કરી હતી, જેને એકપક્ષીય રીતે બદલવાની મનાઈ હતી. આ કરારનું સસ્પેન્શન LoCની માન્યતા પર પ્રશ્નો ઉભા કરે છે, જેનાથી પાકિસ્તાન પોતે જ વધુ સૈન્ય તણાવને આમંત્રણ આપી શકે છે.

ભૂતકાળમાં, પાકિસ્તાને LoC પર ઘૂસણખોરી અને આતંકવાદી પ્રવૃત્તિઓને સમર્થન આપ્યું છે, જેમ કે 1999ના કારગિલ યુદ્ધ દરમિયાન. આવી પરિસ્થિતિમાં LoCની માન્યતા ગુમાવવાથી નાના સ્તરના સંઘર્ષો અથવા મોટા યુદ્ધનું જોખમ વધી શકે છે, જે પાકિસ્તાનની અર્થવ્યવસ્થા અને સૈન્ય ઉઠાવી શકે તેમ નથી.

આંતરરાષ્ટ્રીય અલગીકરણ

પાકિસ્તાનનો આતંકવાદને સમર્થન આપવાનો ઇતિહાસ અને શિમલા કરારનું સસ્પેન્શન તેને આંતરરાષ્ટ્રીય સમુદાયમાં વધુ અલગ-થલગ કરી શકે છે. ખાસ કરીને, ફાઈનાન્શિયલ એક્શન ટાસ્ક ફોર્સ (FATF) જેવી સંસ્થાઓ પાકિસ્તાન પર વધુ દબાણ લાવી શકે છે, જે તેની આર્થિક મદદ અને રોકાણોને અસર કરશે.

કાશ્મીર મુદ્દાનું આંતરરાષ્ટ્રીયકરણ અને તેનું નુકસાન:

શિમલા કરારે કાશ્મીર મુદ્દાને દ્વિપક્ષીય મુદ્દો તરીકે વ્યાખ્યાયિત કર્યો હતો, જેના કારણે ભારતે હંમેશાં આંતરરાષ્ટ્રીય મધ્યસ્થીનો વિરોધ કર્યો. આ કરારનું સસ્પેન્શન પાકિસ્તાનને કાશ્મીર મુદ્દાને UN, ચીન અથવા OIC જેવા મંચો પર ઉઠાવવાનો મોકો આપી શકે છે.

જોકે, આંતરરાષ્ટ્રીય સમુદાયે ભૂતકાળમાં કાશ્મીર મુદ્દે ભારતના દ્વિપક્ષીય અભિગમને સમર્થન આપ્યું છે. પાકિસ્તાનનો આ પ્રયાસ નિષ્ફળ જશે અને તેની રાજદ્વારી હાર થશે, જે તેની આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રતિષ્ઠાને વધુ નુકસાન પહોંચાડશે.

સૈન્ય અને સુરક્ષા પર દબાણ

શિમલા કરારના સસ્પેન્શનથી LoC પર સૈન્ય તણાવ વધવાની શક્યતા છે. પાકિસ્તાનનું સૈન્ય પહેલેથી જ આંતરિક સુરક્ષા, બલૂચિસ્તાન અને ખૈબર પખ્તુનખ્વામાં ચાલી રહેલી અશાંતિને કારણે દબાણમાં છે. LoC પર વધારાનું સૈન્ય સંઘર્ષ તેના સંસાધનો પર વધુ બોજ નાખશે. ભારતની સૈન્ય શક્તિ અને રાજદ્વારી પ્રભાવ પાકિસ્તાનની તુલનામાં ઘણો મજબૂત છે. આવી સ્થિતિમાં પાકિસ્તાનનું આ પગલું તેના માટે સૈન્ય નુકસાનનું કારણ બની શકે છે.

આંતરિક રાજનૈતિક અસ્થિરતા

પાકિસ્તાનની આંતરિક રાજનૈતિક સ્થિતિ પહેલેથી જ નાજુક છે, જેમાં સૈન્ય અને નાગરિક સરકાર વચ્ચે તણાવ, આર્થિક સંકટ અને આંતરિક અશાંતિનો સમાવેશ થાય છે. શિમલા કરારનું સસ્પેન્શન ભારત સાથેના તણાવને વધારી શકે છે, જે આંતરિક વિરોધી દળોને મજબૂત કરી શકે છે.

ભારતને થઈ શકે લાભ

શિમલા કરારનું સસ્પેન્શન ભારતને કેટલીક વ્યૂહાત્મક તકો આપે છે, જેનો ઉપયોગ તે પોતાના હિતોને આગળ વધારવા કરી શકે છે. શિમલા કરારે LoCને માન્યતા આપી હતી, જે પાકિસ્તાન અધિકૃત કાશ્મીર (PoK) ને પાકિસ્તાનના નિયંત્રણમાં રાખતી હતી. હવે LoCની માન્યતા ન હોવાથી ભારત PoK પરનો દાવો આંતરરાષ્ટ્રીય મંચો પર વધુ મજબૂત કરી શકે છે.

ભારત પાકિસ્તાનના આ નિર્ણયને ‘બેજવાબદારીભર્યો’ ગણાવીને આંતરરાષ્ટ્રીય સમુદાયમાં તેની છબી ખરડવાનો પ્રયાસ કરી શકે છે, ખાસ કરીને FATF અને UN જેવી સંસ્થાઓમાં. ભારત LoC પર વધુ આક્રમક નીતિ અપનાવી શકે છે, જેમ કે સર્જિકલ સ્ટ્રાઈક અથવા આતંકવાદી ઠેકાણાં પર હવાઈ હુમલા, જે 2016 અને 2019માં જોવા મળ્યા હતા.

પાકિસ્તાનનું શિમલા કરાર સસ્પેન્ડ કરવાનું પગલું એક આત્મઘાતી નિર્ણય છે, જેની તેના પર બહુવિધ નકારાત્મક અસરો પડશે. આંતરરાષ્ટ્રીય વિશ્વસનીયતાનું નુકસાન, LoC પર વધતો તણાવ, આર્થિક નુકસાન, આંતરરાષ્ટ્રીય અલગીકરણ, કાશ્મીર મુદ્દાના આંતરરાષ્ટ્રીયકરણની નિષ્ફળતા, સૈન્ય દબાણ અને આંતરિક અસ્થિરતા જેવા પરિણામો પાકિસ્તાનની સ્થિતિને વધુ નબળી કરશે. પાકિસ્તાનની આર્થિક અને રાજનૈતિક નાજુકતાને ધ્યાનમાં રાખીને આ પગલું તેના પગ પર કુહાડી મારવા સમાન છે.