વક્ફ સંશોધન બિલ 2024ની સતત ચર્ચા ચાલી રહી છે. સંસદમાં પસાર થાય તે પહેલાં જાણો કે તે જૂના કાયદાથી કેવી રીતે અલગ છે અને બિલમાં કયા મોટા ફેરફારો કરવામાં આવ્યા છે. વક્ફ અધિનિયમ, 1995 અને વક્ફ સંશોધન બિલ, 2024 વચ્ચે ઘણા મુખ્ય તફાવતો છે, જેનો હેતુ વક્ફ મિલકતોના સંચાલન, વહીવટ અને માળખામાં સુધારો કરવાનો છે.
વક્ફ એક્ટ 1995 અને વક્ફ સુધારા બિલ 2024 વચ્ચેનો તફાવત
વક્ફ એક્ટ, 1995નું મૂળ નામ વક્ફ એક્ટ-1995 હતું, જે તે સમયે કાયદાની રચના અને મર્યાદિત અવકાશને પ્રતિબિંબિત કરતું હતું. તે મુખ્યત્વે વક્ફ મિલકતોના સંચાલન અને નિયમન પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરતું હતું. બીજી તરફ, વક્ફ સંશોધન બિલમાં આ કાયદાનું નામ બદલીને ‘સંકલિત વક્ફ વ્યવસ્થાપન, સશક્તિકરણ, કાર્યક્ષમતા અને વિકાસ અધિનિયમ, 1995’ કરવામાં આવ્યું છે.
વક્ફ પ્રક્રિયામાં બદલાવ
1995ના કાયદામાં વક્ફની રચના ત્રણ રીતે સંભવ હતી: ઘોષણા, વપરાશકર્તા (લાંબા ગાળાના ઉપયોગના આધારે) અને બંદોબસ્ત (વિલ અથવા અન્ય દસ્તાવેજ દ્વારા). આ જોગવાઈએ સુગમતા પૂરી પાડી, પરંતુ અસ્પષ્ટતા અને દુરુપયોગની શક્યતા પણ વધારી, જેમ કે ઔપચારિક દસ્તાવેજો વિના મિલકતોને વક્ફ તરીકે જાહેર કરવી. તેનાથી વિપરીત, 2024 સુધારા બિલ ‘વપરાશકર્તા દ્વારા વક્ફ’ની જોગવાઈને સંપૂર્ણપણે દૂર કરે છે.
હવે વક્ફ ફક્ત ઔપચારિક ઘોષણા અથવા બંદોબસ્તી દ્વારા જ બનાવી શકાય છે અને દાનકર્તાઓ ઓછામાં ઓછાં પાંચ વર્ષથી મુસ્લિમ હોવા જોઈએ. એ પણ સુનિશ્ચિત કરવામાં આવ્યું હતું કે કૌટુંબિક વક્ફમાં મહિલા વારસદારોને તેમના અધિકારોથી વંચિત ન કરવામાં આવે. આ ફેરફાર દુરુપયોગ અટકાવવા અને પ્રક્રિયાને પારદર્શક બનાવવા તરફનું એક પગલું છે.
સરકારી મિલકત પર ન થઈ શકે દાવો
વક્ફ અધિનિયમ-1995માં સરકારી મિલકતોને વક્ફ જાહેર કરવા અથવા તેમના પર દાવો કરવા માટે કોઈ સ્પષ્ટ જોગવાઈ નહોતી. આ અસ્પષ્ટતાને કારણે ઘણા વક્ફ બોર્ડે સરકારી અને ખાનગી મિલકતો પર કબજો કરવાનો પ્રયાસ કર્યો, જેના કારણે વિવાદો ઉભા થયા. ઉદાહરણ તરીકે, દિલ્હી અને કર્ણાટકમાં સરકારી જમીન પરના દાવા જોવા મળ્યા. તે જ સમયે, વર્ષ 2024ના સુધારા બિલમાં સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યું છે કે કોઈપણ સરકારી મિલકત વક્ફ તરીકે માન્ય રહેશે નહીં. જો આવી મિલકત પર વક્ફ દાવો કરવામાં આવે તો જિલ્લા કલેક્ટર તેની તપાસ કરશે અને રાજ્ય સરકારને રિપોર્ટ કરશે. આ જોગવાઈ સરકારી મિલકતો પર અન્યાયી દાવાઓને રોકવા અને વિવાદો ઘટાડવા માટે લાવવામાં આવી છે.
મિલકત સર્વેક્ષણની પ્રક્રિયામાં ફેરફાર
1995ના કાયદા હેઠળ વક્ફ મિલકતોના સર્વેક્ષણની જવાબદારી સરવે કમિશનરો અને વધારાના કમિશનરોની હતી. જોકે, પ્રક્રિયામાં વિલંબ, કુશળતાનો અભાવ અને સંકલનનો અભાવ જેવી સમસ્યાઓ હતી, જેના કારણે ઘણા રાજ્યોમાં સર્વેક્ષણ અધૂરું રહ્યું. તેનાથી વિપરીત 2024નું બિલ સર્વેક્ષણની જવાબદારી જિલ્લા કલેક્ટરોના હાથમાં મૂકે છે, જેઓ રાજ્યના મહેસૂલ કાયદા હેઠળ કામ કરશે. આ ફેરફાર સર્વેક્ષણને ઝડપી અને વધુ વ્યવસ્થિત બનાવવા માટે કરવામાં આવ્યો છે, કારણ કે કલેક્ટર્સ પાસે પહેલાથી જ જમીન રેકોર્ડ અને વહીવટી સંસાધનોની ઍક્સેસ છે. આનાથી સર્વેક્ષણની ગુણવત્તા અને સમયબદ્ધતામાં સુધારો થવાની અપેક્ષા છે.
સેન્ટ્રલ વક્ફ કાઉન્સિલની (CWC) રચના
1995ના કાયદામાં સેન્ટ્રલ વક્ફ કાઉન્સિલના બધા સભ્યો મુસ્લિમ હોવા જરૂરી હતા, જેમાં ઓછામાં ઓછી બે મહિલાઓનો સમાવેશ કરવાની જોગવાઈ હતી. આ માળખું સમુદાય-કેન્દ્રિત હતું, પરંતુ તેમાં વિવિધતા અને બાહ્ય દ્રષ્ટિકોણનો અભાવ હતો. 2024ના સુધારા બિલમાં CWCની રચનામાં ફેરફાર કરીને બે બિન-મુસ્લિમ સભ્યોનો સમાવેશ કરવાનો પ્રસ્તાવ છે. હવે સાંસદો, ભૂતપૂર્વ ન્યાયાધીશો અને પ્રતિષ્ઠિત વ્યક્તિઓ માટે મુસ્લિમ હોવું ફરજિયાત રહેશે નહીં, જોકે મુસ્લિમ સંગઠનોના પ્રતિનિધિઓ, ઇસ્લામિક કાયદાના વિદ્વાનો અને વક્ફ બોર્ડના અધ્યક્ષો જેવા સભ્યો માટે આ શરત રહેશે. આ ઉપરાંત, મુસ્લિમ સભ્યોમાં બે મહિલાઓ હોવી ફરજિયાત રહેશે. આ ફેરફાર સમાવેશકતા અને વહીવટી કાર્યક્ષમતા વધારવા માટે કરવામાં આવ્યો છે.
રાજ્ય વક્ફ બોર્ડનું (SWB) માળખું
1995ના કાયદામાં રાજ્ય વક્ફ બોર્ડમાં બે ચૂંટાયેલા મુસ્લિમ સાંસદો, ધારાસભ્યો અથવા બાર કાઉન્સિલ સભ્યોનો સમાવેશ થતો હતો અને ઓછામાં ઓછી બે મહિલાઓની નિમણૂક ફરજિયાત હતી. આ માળખું મર્યાદિત હતું અને વિવિધ સમુદાયોનું પ્રતિનિધિત્વ નહોતું કરતું. 2024નું બિલ SWBને વધુ વૈવિધ્યસભર બનાવે છે. હવે રાજ્ય સરકાર બે બિન-મુસ્લિમ સભ્યોને નોમિનેટ કરશે, જેમાં શિયા, સુન્ની, બોહરા, આગાખાની અને પછાત વર્ગના મુસ્લિમ સમુદાયોમાંથી એક-એક પ્રતિનિધિનો સમાવેશ કરવામાં આવશે. ઉપરાંત, ઓછામાં ઓછી બે મુસ્લિમ મહિલાઓની નિમણૂકની શરત અકબંધ રહેશે. આ ફેરફાર બોર્ડને વધુ સમાવિષ્ટ અને સંતુલિત બનાવવાનો પ્રયાસ છે, જેથી વિવિધ હિતધારકોનો અવાજ સાંભળી શકાય.
વક્ફ ટ્રિબ્યુનલની રચના અને અપીલો
1995ના કાયદામાં વક્ફ ટ્રિબ્યુનલની રચના કરવામાં આવી હતી જેમાં એક ન્યાયાધીશ, એક વધારાના જિલ્લા મેજિસ્ટ્રેટ અને મુસ્લિમ કાયદાના નિષ્ણાતનો સમાવેશ થતો હતો. તેના નિર્ણયોને હાઇકોર્ટમાં પડકારવાનો અવકાશ મર્યાદિત હતો, જેના કારણે પારદર્શિતા અને જવાબદારી પર અસર પડી. 2024ના સુધારા બિલ દ્વારા ટ્રિબ્યુનલની રચનામાં ફેરફાર કરવામાં આવ્યો છે. હવે તે મુસ્લિમ કાયદા નિષ્ણાતનું સ્થાન લેશે અને તેમાં જિલ્લા કોર્ટના ન્યાયાધીશ (ચેરમેન) અને સંયુક્ત સચિવ સ્તરના રાજ્ય સરકારી અધિકારીનો સમાવેશ થશે. વધુમાં, ટ્રિબ્યુનલના નિર્ણયો સામે 90 દિવસની અંદર હાઇકોર્ટમાં અપીલ કરવાની છૂટ છે. આ ફેરફારનો હેતુ વિવાદ નિરાકરણને વધુ ન્યાયી અને જવાબદાર બનાવવાનો છે.
કેન્દ્ર સરકારની સત્તાઓ
1995ના કાયદામાં કેન્દ્ર સરકારની સત્તાઓ મર્યાદિત હતી. રાજ્ય સરકારો વક્ફ ખાતાઓનું ઓડિટ કરી શકતી હતી, પરંતુ કેન્દ્રનું કોઈ સીધું નિયંત્રણ નહોતું. તેનાથી વિપરીત, 2024નું બિલ કેન્દ્ર સરકારને વ્યાપક સત્તાઓ આપે છે. હવે કેન્દ્ર પાસે વક્ફ નોંધણી, ખાતા અને ઓડિટ (CAG અથવા નિયુક્ત અધિકારી દ્વારા) સંબંધિત નિયમો બનાવવાની સત્તા હશે. આ જોગવાઈ કેન્દ્રિય દેખરેખ અને નાણાકીય શિસ્તને પ્રોત્સાહન આપવા માટે લાવવામાં આવી છે, જેથી વક્ફ મિલકતોનું સંચાલન વધુ વ્યવસ્થિત બની શકે.
જૂની મસ્જિદો, દરગાહ અને ધાર્મિક સ્થળો સાથે નહીં થાય કોઈ છેડછાડ
સૌથી મોટી વાત એ છે કે સરકારે સ્પષ્ટ કરી દીધું છે કે જૂની મસ્જિદો, દરગાહ કે કોઈપણ મુસ્લિમ ધાર્મિક સ્થળો સાથે છેડછાડ કરવામાં આવશે નહીં. આ સૂચન સાથી પક્ષ JDU દ્વારા આપવામાં આવ્યું હતું, જેને ભાજપે સ્વીકાર્યું હતું. આનો અર્થ એ થયો કે આ કાયદો જૂની તારીખથી લાગુ રહેશે નહીં. પરંતુ બીજી તરફ, વક્ફ બોર્ડ અને સેન્ટ્રલ વક્ફ કાઉન્સિલમાં બિન-મુસ્લિમ સભ્યોની સંખ્યા વધારવાનો નિર્ણય ઘણા લોકોને પસંદ નથી. કલમ 11 હેઠળ, હવે બે બિન-મુસ્લિમ સભ્યો (હિંદુઓ અથવા અન્ય ધર્મના લોકો) બોર્ડમાં જોડાઈ શકે છે. તેમજ, રાજ્ય સરકારના એક અધિકારી પણ તેમાં હાજર રહેશે.
ઓછામાં ઓછાં 5 વર્ષ સુધી ઇસ્લામનું પાલન
વિવાદનું બીજું એક મોટું કારણ ભાજપના સાંસદ તેજસ્વી સૂર્યાનો પ્રસ્તાવ છે, જેને બિલમાં સમાવવામાં આવ્યો હતો. જે મુજબ, કોઈપણ વ્યક્તિ ઓછામાં ઓછા 5 વર્ષથી ઇસ્લામનું પાલન કરતો હોય તો જ તેની મિલકત વક્ફને દાનમાં આપી શકશે. આ સાથે, આપેલ મિલકતમાં કોઈ છેતરપિંડી થઈ નથી તેનો પુરાવો આપવો પડશે.
ટ્રિબ્યુનલમાં ફેરફારો
વક્ફ ટ્રિબ્યુનલમાં પણ ફેરફાર થયો છે. પહેલા તેમાં બે સભ્યો હતા, પરંતુ હવે ત્રીજો સભ્ય ઇસ્લામિક સ્કોલર હશે. પહેલા કલેક્ટર વક્ફ મિલકતોનું નિરીક્ષણ કરતા હતા પરંતુ હવે આ જવાબદારી રાજ્ય સરકાર દ્વારા પસંદ કરાયેલા વરિષ્ઠ અધિકારીને સોંપવામાં આવશે. વક્ફ મિલકતોની યાદી ગેઝેટમાં પ્રકાશિત થયાના 90 દિવસની અંદર ઓનલાઈન પોર્ટલ પર અપડેટ કરવાની રહેશે, જેથી પારદર્શિતા જળવાઈ રહે.
JPC ભલામણોનો કરવામાં આવ્યો સમાવેશ
આ બિલ તૈયાર કરવામાં સંયુક્ત સંસદીય સમિતિની (JPC) ભલામણોએ મુખ્ય ભૂમિકા ભજવી છે. JPC એ 36 બેઠકો યોજી, 10 શહેરોની મુલાકાત લીધી અને 97 લાખથી વધુ મેમોરેન્ડમ મેળવ્યા. મુંબઈ, અમદાવાદ, હૈદરાબાદથી લઈને પટના અને લખનૌ સુધી, સમિતિએ દરેક ખૂણાના લોકોના મંતવ્યો લીધા હતા. ઓલ ઈન્ડિયા મુસ્લિમ પર્સનલ લો બોર્ડ, જમિયત ઉલેમા-એ-હિંદ અને દારુલ ઉલૂમ દેવબંદ જેવા સંગઠનો સાથે પણ વાતચીત કરવામાં આવી હતી. સરકારનું કહેવું છે કે આ બિલ વક્ફ મિલકતોનું ડિજિટાઇઝેશન કરવા, સર્વેક્ષણ ઝડપી બનાવવા અને ગરીબોના કલ્યાણ માટે છે.
આ બધા વચ્ચે, પ્રશ્ન એ છે કે શું આ બિલ ખરેખર વક્ફ મિલકતોને ફાયદો કરાવશે? દેશમાં સરકારી મિલકતોને વક્ફ જાહેર કરવાના લગભગ 5,973 કિસ્સા પ્રકાશમાં આવ્યા છે. સપ્ટેમ્બર 2024 સુધીમાં, 25 રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોના વક્ફ બોર્ડના ડેટા દર્શાવે છે કે 5,973 સરકારી મિલકતોને વક્ફ તરીકે જાહેર કરવામાં આવી છે.
સપ્ટેમ્બર 2024માં ગૃહ અને શહેરી બાબતોના મંત્રાલય અનુસાર, 108 મિલકતો જમીન અને વિકાસ કાર્યાલયના નિયંત્રણ હેઠળ છે, 130 મિલકતો દિલ્હી વિકાસ સત્તામંડળના નિયંત્રણ હેઠળ છે અને જાહેર ક્ષેત્રમાં 123 મિલકતોને વક્ફ મિલકતો તરીકે જાહેર કરવામાં આવી છે અને તેમના પર મુકદ્દમા ચલાવવામાં આવ્યા છે.
વક્ફ તરીકે જાહેર કરાયેલી અન્ય બિન-મુસ્લિમ મિલકતોનાં ઉદાહરણો
તમિલનાડુ: થિરુચેંથુરઈ ગામનો એક ખેડૂત વક્ફ બોર્ડના આખા ગામ પરના દાવાને કારણે પોતાની જમીન વેચી શક્યો નહીં. જેના કારણે તે પોતાની પુત્રીના લગ્ન માટેનું દેવું ચૂકવવા માટે પોતાની જમીન વેચી શક્યો નહીં.
ગોવિંદપુર ગામ, બિહાર: ઓગસ્ટ 2024માં, બિહાર સુન્ની વક્ફ બોર્ડના આખા ગામ પરના દાવાથી સાત પરિવારોને અસર થઈ, જેના કારણે પટના હાઇકોર્ટમાં કેસ થયો. આ મામલો વિચારણા હેઠળ છે.
કેરળ: સપ્ટેમ્બર 2024માં, એર્નાકુલમ જિલ્લામાં લગભગ 600 ખ્રિસ્તી પરિવારો તેમની પૂર્વજોની જમીન પર વક્ફ બોર્ડના દાવાનો વિરોધ કરી રહ્યા છે. તેમણે સંયુક્ત સંસદીય સમિતિને અપીલ પણ કરી છે.
કર્ણાટક: વક્ફ બોર્ડ દ્વારા વિજયપુરામાં 15,000 એકર જમીનને વક્ફ જમીન તરીકે જાહેર કર્યા બાદ ખેડૂતોએ વિરોધ પ્રદર્શન કર્યું હતું. બલ્લારી, ચિત્રદુર્ગ, યાદગીર અને ધારવાડમાં પણ વિવાદો થયા હતા. જોકે, સરકારે ખાતરી આપી હતી કે કોઈ પણ પ્રકારની હકાલપટ્ટી કરવામાં આવશે નહીં. આ સાથે કર્ણાટકમાં 40 વક્ફ મિલકતોને સૂચિત કરવામાં આવી હતી, જેમાં ખેતીની જમીન, જાહેર સ્થળો, સરકારી જમીન, કબ્રસ્તાન, તળાવો અને મંદિરોનો સમાવેશ થાય છે.
ઉત્તર પ્રદેશ અને પંજાબ: યુપી વક્ફ બોર્ડ દ્વારા કથિત ભ્રષ્ટાચાર અને ગેરવહીવટ સામે ફરિયાદો કરવામાં આવી છે. તો પંજાબ વક્ફ બોર્ડે પટિયાલામાં શિક્ષણ વિભાગની જમીન પર દાવો કર્યો છે.
નવા બિલમાં કલેક્ટર રેન્કથી ઉપરના અધિકારીને મિલકતોનું નિરીક્ષણ કરવાનો અધિકાર આપવામાં આવ્યો છે, જેથી ખોટા દાવાઓને રોકી શકાય. જોકે, ગરીબો માટે પણ આ બિલથી અપેક્ષાઓ છે. ડિજિટલ પોર્ટલ દ્વારા વક્ફ મિલકતોનું નિરીક્ષણ કરવામાં આવશે, જે ગેરવહીવટ અને અતિક્રમણને અટકાવશે. આમાંથી મળતી આવક શિક્ષણ, આરોગ્ય અને આવાસ જેવા કલ્યાણકારી કાર્યોમાં રોકાણ કરવામાં આવશે. પરંતુ બિન-મુસ્લિમ સભ્યોની હાજરી અને ઇસ્લામનું પાલન કરવાની શરત જેવા મુદ્દાઓ પર ચર્ચા ચાલી રહી છે.
