એક સમયે ‘સારે જહાં સે અચ્છા હિન્દુસ્તાન હમારા’ લખનાર અલ્લામા ઈકબાલ તરીકે જાણીતા મોહમ્મદ ઈકબાલ દેશના ભાગલા માટે સૌથી વધુ જવાબદાર હતા. તેઓ માત્ર મુસ્લિમ લીગ માટે જ નહીં પણ ઝીણા માટે પણ માર્ગદર્શક જેવા હતા. મોહમ્મદ ઈકબાલે (Mohammad Iqbal) સૌથી પહેલા ધાર્મિક આધાર પર મુસ્લિમો માટે અલગ દેશની માંગણી કરી હતી, પરંતુ હમણાં સુધી તેમને આપણા દેશમાં ઘણું સન્માન મળી રહ્યું છે. પરંતુ હવે દિલ્હી યુનિવર્સિટીએ (DU) નિર્ણય લીધો છે કે મોહમ્મદ ઈકબાલ સાથે જોડાયેલા ચેપ્ટર ડીયુના અભ્યાસક્રમમાંથી હટાવવામાં આવશે.
ડીયુના (Delhi University) વાઇસ ચાન્સેલર યોગેશ સિંહે કહ્યું, “ઇકબાલ ભારતના વિભાજનની શરૂઆત કરનારાઓમાંના એક હતા અને પાકિસ્તાનના સ્થાપક ગણાતા મોહમ્મદ અલી ઝીણાના સલાહકાર પણ હતા. તેમણે 1904માં સરકારી કોલેજ, લાહોરમાં અભ્યાસ કરતી વખતે ‘સારે જહાં સે અચ્છા, હિન્દોસ્તાં હમારા’ લખ્યું હતું. તેમણે તરાના-એ-હિંદ પણ લખ્યું હતું, પરંતુ પોતે ક્યારેય સ્વીકાર્યું ન હતું. ઈકબાલ ઉર્દૂ અને ફારસી ભાષાના કવિ હતા, જેમણે ભારત છોડીને પાકિસ્તાન પસંદ કર્યું અને તેના સર્જન માટે વૈચારિક પાયો નાખ્યો હતો.”
બુધવારના (14 ઓગસ્ટ 2024) રોજ પાર્ટીશન દિવસ (Partition Horrors Remembrance Day) નિમિત્તે આયોજિત એક કાર્યક્રમને સંબોધતા, ડીયુના વાઇસ ચાન્સેલર યોગેશ સિંહે કહ્યું, “દરેકને ઇકબાલ વિશે તેમના વિચારો વ્યક્ત કરવાનો અધિકાર છે, પરંતુ DU દેશની એકતા અને અખંડિતતા માટે છે જેમાં સહેજ પણ સમાધાન સ્વીકાર્ય નથી. ડીયુમાં, અમે મહાત્મા ગાંધી, ભીમરામ આંબેડકર, વિનાયક દામોદર સાવરકર વિશે શીખવીશું, પરંતુ હવે દેશના ભાગલા માટે જવાબદાર ઇકબાલને શીખવવામાં આવશે નહીં.”
તેમણે કહ્યું, “શિક્ષણ અને સંશોધનની સાથે, યુનિવર્સિટીઓએ પણ આવા વિચારો પેદા કરવા જોઈએ, જે ક્યારેય સંકટ આવે તો દેશ માટે એક થઈ શકે.” તેમણે એમ પણ કહ્યું કે ભારતનું વિભાજન થાય તેવું કોઈ ઈચ્છતું નથી, પરંતુ કોઈએ તેનો વિરોધ કર્યો નથી. આ કાર્યક્રમમાં કેન્દ્રીય કાયદા અને ન્યાય મંત્રી અર્જુન રામ મેઘવાલ પણ હાજર હતા.
પાકિસ્તાનની રચના એ ઈકબાલનું જ વૈચારિક બીજ
ઉલ્લેખનીય છે કે ઈકબાલે પોતાના કાર્યોમાં ઈસ્લામિક કટ્ટરવાદને (Islamic fundamentism) પ્રોત્સાહન આપ્યું છે. તરાના-એ-મિલીમાં તેમણે લખ્યું છે કે, “કાબા એ પહેલું ઘર છે જે મૂર્તિપૂજકોથી મુક્ત થયું છે. અમે તેના રક્ષક છીએ અને તે આપણો રક્ષક છે.”
ઇકબાલના વૈચારિક ફેરફારો 1904-1910 વચ્ચે થયા, જ્યારે તેઓ લાહોર છોડીને બ્રિટન ગયા. ઈંગ્લેન્ડ ગયા પછી તેઓ કટ્ટરવાદી બન્યા અને પાકિસ્તાનની રચનાના વૈચારિક બીજ તેમના મગજની ઉપજ હતી. તેમણે 29 ડિસેમ્બર 1930ના રોજ મુસ્લિમ લીગના (Muslim League) અધિવેશનમાં રાષ્ટ્રપતિનું ભાષણ આપ્યું અને સ્પષ્ટપણે કહ્યું કે તેઓ મુસ્લિમો માટે અલગ દેશની માંગણી કરે છે. તેમણે કહ્યું હતું કે ભારતમાં ઇસ્લામ અને મુસ્લિમ બંનેની રક્ષા કરી શકાય નહીં, આવી સ્થિતિમાં અલગ દેશ જ એકમાત્ર ઉપાય છે.
નોંધનીય છે કે વર્ષ 2023માં જ DU કમિટીએ એક ઠરાવ પસાર કર્યો હતો અને બીએ-બીજા વર્ષના અભ્યાસક્રમમાં સામેલ મોહમ્મદ ઈકબાલ પર આધારિત સામગ્રીને દૂર કરવાની ભલામણ કરી હતી. દિલ્હી યુનિવર્સિટીની એક્ઝિક્યુટિવ કાઉન્સિલની મંજૂરી બાદ ઈકબાલને સિલેબસમાંથી હટાવવાની પ્રક્રિયા ચાલી રહી હતી, જેને બાદમાં હટાવી દેવામાં આવી હતી.
