સામાન્ય બજેટ પહેલા બજેટની સંપૂર્ણ વાત, જાણો બજેટ જાહેર કરતા પહેલા તેને આટલું ગુપ્ત શા માટે રાખવામાં આવે છે

મંગળવાર (1 ફેબ્રુઆરી 2023)ના રોજ દેશનું વર્ષ 2022-2023નું બજેટ જાહેર કરવામાં આવશે, કેન્દ્રીય નાણામંત્રી નિર્મલા સીતારમણ તેને રજુ કરશે. આ પટારામાં શું હશે અને શું નહીં તે ચોક્કસ કહેવું મુશ્કેલ છે. કારણ કે આ પટારાને ખૂબ જ ગુપ્તતા સાથે રાખવામાં આવે છે. જોકે, અર્થશાસ્ત્ર અને રાજકારણના નિષ્ણાતો પોતપોતાની રીતે અનુમાન લગાવી રહ્યા છે. પરંતુ કોની કવિતા સાચી હશે, તે આવતીકાલે (1 ફેબ્રુઆરી, 2023) જ ખબર પડશે.

બજેટને આટલું ગુપ્ત શા માટે રાખવામાં આવે છે?

વર્ષ 2022-2023નું બજેટ જાહેર થાય તે પહેલા જાણવું જરૂરી છે કે શા માટે બજેટને આટલું ગુપ્ત રાખવામાં આવે છે. વાસ્તવમાં 1947માં યુનાઇટેડ કિંગડમમાં જે દિવસે બજેટ રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું, તે દિવસે તત્કાલીન નાણામંત્રી (બ્રિટિશ ચાન્સેલર ઑફ ધ એક્સચેકર) હ્યુ ડાલ્ટને બજેટ ભાષણ આપતા પહેલા એક પત્રકાર સાથે વાત કરતાં કેટલાક ટેક્સ વિશે માહિતી આપી હતી. જે તેમણે બજેટમાં રજૂ કર્યું હતું સમાચાર બહાર આવ્યા અને ડાલ્ટનને રાજીનામું આપવું પડ્યું. ત્યારથી ઈંગ્લેન્ડ તો છોડો, આપણા દેશમાં પણ આરકે શન્મુખમ ચેટ્ટીએ વિચાર્યું કે બજેટ બોક્સ બંધ કરી દેવો જોઈએ.

આપને થયું હશે કે હવે આ આરકે શન્મુખમ ચેટ્ટી કોણ છે? તેઓ સ્વતંત્ર ભારતના પ્રથમ નાણામંત્રી હતા. પરંતુ કોંગ્રેસ પાર્ટી સાથે જોડાયેલા ન હતા. પ્રથમ કેબિનેટમાં બિન-કોંગ્રેસી પક્ષોના ઘણા સભ્યો હતા, જેમાંથી બીઆર આંબેડકર અને આરકે શન્મુખમ ચેટ્ટી હતા. તેઓ એક ઉદ્યોગપતિ હતા, તેમજ કોચી રાજ્યના દિવાન અને ચેમ્બર ઓફ પ્રિન્સેસના બંધારણીય સલાહકાર હતા.

તેઓ ભલે સ્વતંત્ર ભારતના પ્રથમ નાણામંત્રી હોય પરંતુ તેમણે ભારતનું પ્રથમ બજેટ તેમણે રજૂ કર્યું ન હતું. ભારતનું પ્રથમ કેન્દ્રીય બજેટ ‘જેમ્સ વિલ્સન’ દ્વારા 18 ફેબ્રુઆરી, 1869ના રોજ રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું. જેમ્સ વિલ્સન ભારતીય પરિષદના નાણાકીય બાબતોનું સંચાલન કરતા સભ્ય હતા. ઉપરાંત, ‘ધ ઈકોનોમિસ્ટ’ના સ્થાપક હતા. 1869 પછી, દર વર્ષે બજેટ રજૂ કરવામાં આવે છે અને સ્વતંત્ર ભારતના બંધારણમાં ‘કલમ 112’ હેઠળ, સરકારે દર વર્ષે તેના ખર્ચ અને આવકની વિગતો આપવી જરૂરી છે.

હવે આવી બજેટ પ્રક્રિયા પર. બજેટની રજૂઆતના થોડા મહિના પહેલા તૈયારી શરૂ થઈ જાય છે. સામાન્ય રીતે બજેટની તૈયારી ઓગસ્ટ-સપ્ટેમ્બરથી શરૂ થાય છે. પ્રિન્ટ પ્રેઝન્ટેશનના થોડા દિવસો પહેલા થાય છે. આ પ્રિન્ટીંગની પ્રક્રિયામાં જતા પહેલા ‘કુછ મીઠા હો જાયે’ની તર્જ પર ‘હલવા સેરેમની’ થાય છે.

વર્તમાન નાણાકીય વર્ષના અંત પહેલા બજેટની તૈયારી શરૂ થઈ જતી હોવાથી આવક અને ખર્ચની ચોક્કસ માહિતી કહી શકાતી નથી. એટલા માટે બજેટને ત્રણ ભાગમાં રજૂ કરવામાં આવે છે. પહેલા ભાગમાં છેલ્લા નાણાંકીય વર્ષ (2021-2022)નું વાસ્તવિક આવક-ખર્ચ હિસાબ, બીજા ભાગમાં ચાલુ નાણાકીય વર્ષ (2022-2023)નું સુધારેલું બજેટ અને ત્રીજા ભાગમાં આવનારું બજેટ વર્ષ (2023-2024) જાહેર થાય છે.

બજેટ પર નાણામંત્રીના ભાષણ પછી સંસદમાંથી એમાં પણ લોકસભામાં બજેટની મંજૂરી મેળવવી જરૂરી છે, નહીં તો એવું માનવામાં આવે છે કે સરકારે બહુમતી ગુમાવી દીધી છે. આ પ્રક્રિયામાં બે બિલ પર સંસદની મંજૂરી જરૂરી છે. પ્રથમ, ફાઇનાન્સ બિલ અને બીજું એપ્રોપ્રિયેશન બિલ. વિનિયોગ બિલ હેઠળ, સરકાર તેના ખર્ચ માટે તિજોરીમાંથી નાણાં મેળવે છે.

હવે આવો જાણીએ ભારતના કેટલાક એવા બજેટ વિશે, જેમાં કેટલાક અલગ-અલગ નિર્ણયો લેવામાં આવ્યા હતા અથવા જે સામાન્ય બજેટની સરખામણીમાં કેટલાક કારણોસર ખાસ હતા.

• સ્વતંત્ર ભારતનું પ્રથમ બજેટ 1947-48માં રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું.
• 1948-49ના બજેટમાં પ્રથમ વખત ચૂંટણી પહેલા રજૂ કરાયેલ બજેટને વચગાળાનું બજેટ કહેવામાં આવ્યું હતું.
• 1950-51ના બજેટમાં આયોજન પંચની રચનાની જાહેરાત કરવામાં આવી હતી.
• 1955-56 ના બજેટમાં પ્રથમ વખત પરિવારને ધ્યાનમાં રાખીને, પરિણીત અને અપરિણીત લોકો માટે અલગથી ટેક્સમાં છૂટ આપવામાં આવી હતી.
• 1957-58માં પ્રથમ વખત ‘વેલ્થ ટેક્સ’ના રૂપમાં નવો ડાયરેક્ટ ટેક્સ દાખલ કરવામાં આવ્યો હતો
• 1965-66માં કાળા નાણા સાથે વ્યવહાર કરવા માટે સૌપ્રથમ વખત ‘અનાકાઉન્ટેડ વેલ્થનું સ્વૈચ્છિક ડિસ્ક્લોઝર’ યોજના રજૂ કરવામાં આવી હતી.
• 1970-71માં પ્રથમ વખત મહિલા વડાપ્રધાન અને નાણામંત્રી દ્વારા બજેટ રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું.
• 1985-86માં પ્રથમ વખત નાણામંત્રી વી.પી. સિંહે ‘નાણાકીય અને ઔદ્યોગિક પુનર્નિર્માણ માટે બોર્ડ’ની રચનાનો પ્રસ્તાવ મૂક્યો હતો જે વર્તમાન નાદારી કોડનો પાયો બન્યો હતો.
• ન્યૂનતમ વૈકલ્પિક કરનો ખ્યાલ 1987-88માં રજૂ કરવામાં આવ્યો હતો.
• 1993-94ના બજેટમાં નેશનલ સ્ટોક એક્સચેન્જ બનાવવાની જાહેરાત કરવામાં આવી હતી.
• સર્વિસ ટેક્સ પ્રથમ વખત 1994-95માં લાગુ કરવામાં આવ્યો હતો.
• 1997-98નું બજેટ ‘ડ્રીમ બજેટ’ તરીકે ઓળખાતું હતું. આમાં, આવકવેરા, કોર્પોરેટ ટેક્સ રેટ ઘટાડવાથી લઈને અન્ય ઘણા આર્થિક સુધારાઓ લાગુ કરવામાં આવ્યા હતા.
• 1998-99માં તત્કાલિન નાણામંત્રી યશવંત સિંહાએ NRI રોકાણને આકર્ષવા માટે બે યોજનાઓની જાહેરાત કરી હતી. પ્રથમ, યુટીઆઈ ઈન્ડિયા મિલેનિયમ સ્કીમ અને બીજું, એસબીઆઈના રિસર્જન્ટ ઈન્ડિયા બોન્ડ્સ.
• એનડીએ સરકારના નેતૃત્વમાં અથવા અસ્તિત્વમાં આવ્યાના સાત વર્ષ પછી 2006-07ના બજેટમાં પહેલીવાર ‘એક રાષ્ટ્ર એક કર’ માટે જીએસટીનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો હતો
• 2009-10માં UIDAIની જાહેરાત કરવામાં આવી અને આધાર પ્રોજેક્ટ શરૂ થયો.
• 2015-16માં દેશના ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરને મજબૂત કરવા માટે નેશનલ ઈન્વેસ્ટમેન્ટ એન્ડ ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર ફંડની જાહેરાત કરવામાં આવી હતી. ગામમાં રોજગારને પ્રોત્સાહન આપવા માટે દીન દયાલ ગ્રામીણ કૌશલ યોજનાની જાહેરાત કરવામાં આવી હતી.
• અંત્યોદય યોજના 2017-18માં શરૂ કરવામાં આવી હતી .
• 2019-20માં પ્રથમ વખત ભારતના મહિલા નાણામંત્રીએ બજેટ રજૂ કર્યું. આ બજેટમાં એક અલગ મંત્રાલય ‘જલ શક્તિ મંત્રાલય’ બનાવવાની વાત કરવામાં આવી હતી.
• 2020-2021માં નવી શિક્ષણ નીતિ આવશે તેવું કહેવામાં આવ્યું હતું
• 2021-2022માં સશસ્ત્ર બળોની 68 ટકા સાધન ખરીદી ભારતમાંથી કરવાની અને ડીઆરડીઓ તથા અન્ય સરકારી સંસ્થાઓ સાથે મળીને ખાનગી કંપનીઓ અલગ-અલગ પ્લૅટફૉર્મ વિકસાવવાની વાત કરવામાં આવી.
• 2022-2023માં ખેડૂતોને 2.37 લાખ કરોડ MSPની ચૂકવણી કરવાની મોટી જાહેરાત કરવામાં આવી હતી.